سده، جشن پیدایش آتش است .در اوستا، آتش جایگاه ویژه‌ای دارد چون نشانه زندگی و عشق است. در دهمین روز یا آبان روز ،از بهمن ماه با افروختن هیزمی که مردمان، از پگاه بر بام خانه خود یا بر بلندی کوهستان گرد آورده‌اند، این جشن آغاز می‌شود. ایرانیان باستان در همه جشن‌هایشان آتش روشن می‌کردند و به این بهانه اهورامزدا را می‌پرستیدند. اما مهمترین جشن‌ها برای پرستش آتش جشن سده بود. جشن سده که با سور و شادی و روشن کردن آتش همراه است، نمونه‌ای‌ست اصیل از یک جشن ایرانی تمام عیار. جشنی که بعد از نوروز و مهرگان مهمترین جشن در ایران باستان بوده است

روایت های مختلفی هم درباره دلیل برگزاری این جشن در ایران باستان وجود دارد؛ در برخی از روایت های تاریخی اینطور آمده: صد روز که از زمستان بزرگ می‌گذشت ایرانیان جشن سده را برپا می‌کردند، چرا که در تقویم کهن، زمستان ۱۵۰ روزه و تابستان ۲۱۰ روزه بود. از اول زمستان (اول آبان ماه) تا ۱۰ بهمن که جشن سده‌ است، ۱۰۰ روز و از ۱۰ بهمن تا نوروز و قبل از اعتدال بهاری، اول بهار ۵۰ روز و ۵۰ شب است، به همین دلیل سده نامیده شده، چون حاصل جمع این دو، صد می‌شود. آنها بر این باور بودند که در این زمان، اوج و شدت سرما سپری شده، به همین دلیل همه در دشت و صحرا گرد هم جمع می شدند و تلی بزرگ از خار و خس و هیزم جمع می‌کردند و هنگامی که شب فرا می‌رسید، آتش هم روشن می‌شد. به این شکل آنچه از سرما باقی مانده بود از بین می‌رفت. از آنجایی هم که همه در روشن کردن آتش مشارکت می‌کردند، جشن سده، جشنی ، نشان دهنده همسبتگی و مشارکت مردم بود .

از دیگر دلایل گرامی‌داشت این شب اینکه این شب صدمین روز زمستان است. برای ایرانی‌ها دو ماه دی و بهمن سختترین ماه سال بود و برای گذشتن و پایان یافتنش جشن‌های زیادی برپا می‌کردند، از شب چله گرفته تا همین جشن سده.

جشن سده یکی از سه جشنی بوده که در دوران اسلامی برگزار میشده و تا اواخر دوره هخامنشیان هم دوام داشته ولی مغول‌ها که حمله کردند این چشن هم تا مدت‌ها برگزار نشد. در درباره خلفای عباسی این جشن باشکوه ترازقبل برگزار میشد و برگزاریش تا امروز نیز ادامه دارد . در ایران باستان و در میان زرتشتیان ایران، برای برگزاری این جشن همه به صحرا می‌رفتند و با بوته ها کوهی میساختند و این جشن نزدیک غروب آفتاب، با آتش‌افروزی آغاز می‌شد و مردم گرد آتش به شادی و پایکوبی می پرداختند و معتقد بودند این آتش بازمانده سرما را نابود می‌کند. گردآوری این بوته‌ها فریضه‌ای عمومی و دینی شمرده می‌شد و بزرگان و مادران، کسانی را اجیر می‌کردند تا به جای آنها بوته جمع کنند.و امروز هم با همان سنت کوه‌هایی از بوته و خارو هیزم در بیرون شهر فراهم شده، در حالی که موبدان لاله به دست اوستا زمزمه می‌کنند، بوته‌ها را روشن کرده و مردمی که در آن جا جمع شده‌اند نماز آتش نیایش می خوانند ، این مراسم به وسیله انجمن زرتشتیان کرمان سده هاست که بیرون از شهر انجام شده و همه مردم زن و مرد، زرتشتی و مسلمان، کلیمی در آن جا گرد آمده و در شادی شرکت می‌کنند در تهران این جشن بیست و پنج سال است که با شکوه بوسیله سازمان فروهر در باغ (کوشک) ورجاوند برگزار می‌شود. در شیراز نیز این جشن با یاری زرتشتیان، و مردم شیراز، برابر کعبه زرتشت، نزدیک تخت جمشید برگزار میشود.تاجیکستان اولین کشوری است که از جشنهای سده و مهرگان به‌طور رسمی تجلیل می‌کند.

مقامات تاجیک با برگزاری نخستین جشن سده پیام داده‌اند که به احیای این آیین کهن نیاکان کمر همت بسته‌اند، تا فروغش را زنده نگاه دارند. در پاییز (۲۰۱۷) در پی اصلاح قانون جشن و مراسم تاجیکستان، ۳۰ ژانویه یا ۱۰ بهمن روز برگزاری جشن سده و ۱۵ اکتبر روز برگزاری جشن مهرگان اعلام شد. دولت تاجیکستان تلاش دارد این دو جشن را برای ثبت به عنوان میراث غیرملموس فرهنگی به یونسکو، سازمان علمی و آموزشی و فرهنگی ملل متحد پیشنهاد کند.